Tháp Bà Ponagar bên bờ sông Cái
Trầm Hương…?
Không chỉ trong các thư tịch cổ hay trong các bài cúng mà trên thực tế, người Việt ở Khánh Hoà, nhất là những người đi tìm Trầm cho đến hôm nay vẫn tin rằng trầm hương (kỳ và trầm) là của bà Thiên Y A Na. Ngoài ra, những người đi tìm trầm còn truyền rằng Bà có 4 cây trầm hương kỳ cựu trấn ở 4 phương trong vùng đất Khánh Hoà: Một ở Đồng Bò trấn phía Nam ( Vị trí này Dự Án Làng Hoà Bình và Sáng Tạo sẽ được xây dưng); một ở Hòn Bà (Ninh Hoà) trấn phía Bắc; một ở Hòn Dữ (huyện Diên Khánh) trấn phía đông. Những cây trầm này, theo dân gian truyền tụng, không còn lá, không còn giác, mưa nắng không thể làm hư mục được và có chim muông, cọp rắn canh giữ không cho ai lấy.
Những người đi điệu tin rằng, vì trầm hương là của Bà Thiên Y A Na, nên Bà cho ai thì người ấy được; còn nếu Bà không cho thì dù người đó có đứng bên cây trầm cũng không tìm thấy. Bởi vậy, trước khi đi tìm trầm, người đi điệu phải dâng lễ cúng Bà.
Rồi thì, một số danh thắng nổi tiếng của tinh Khánh Hoà cũng có những gắn kết với thần mẫu trầm hương Thiên Y A Na. Ví dụ, Hòn Bà nằm ở phía tây anm huyện lỵ Ninh Hoà, nơi có nhiều trầm hương, là núi mà dân địa phương coi là của Bà Thiên Y A Na nên gọi la núi Bà. Trên núi có miếu thờ. Dân đi tìm trầm, trước khi vào rừng đều phải đến miếu cầu khấn để xin Bà ban phước được gặp trầm.
Nằm sát Ninh Hoà và Diên Khánh, có núi Hòn Dữ. Vì là núi của Bà Thiên Y, nên rừng Hòn Dữ có rât nhiều trầm hương. Tại suối Đổ (trong địa phận làng Phước Trạch, vùng phía tây dãy núi Hoàng Ngưu) có những truyền thuyết nói đây là nơi mà Bà Thiên Y hay đến ngồi hóng mát và là nơi có cây trầm hương to đến 4 người ôm và dài đến hơn 10 thước, thường toả hương trầm thoang thoảng khắp nơi. Tại đây, ở nơi hồ thấp nhất trong ba hồ, có đền thờ Bà Thiên Y.